Het licht uit, de deur op slot, de hoorn van de haak en af en toe een verontruste blik over de schouder. The X-Files zijn op televisie en duizenden liefhebbers storten zich samen met twee FBI-agenten in een wereld van buitenaardse wezens, geheime overheden, paranormale verschijnselen en andere eigenaardige fenomenen. Steevast worden de waargenomen verschijnselen voorzien van een suggestieve waarheid. Het enorme succes van de serie is daarnaast voor velen een mysterie op zichzelf. Wave verschafte zich toegang tot de belangrijkste dossiers.

19 januari 1996. 'Planeten ontdekt waarop leven mogelijk zou zijn.' Een doodnormaal krantebericht in de rechterkolom op pagina 3 van het Nederlandse dagblad De Volkskrant. Zo op het oog niets aan de hand. Amerikaanse sterrenkundigen ontdekken twee planeten in vergelegen stelsels met een oppervlaktetemperatuur van circa 85 graden Celsius. Dat betekent dat er vloeibaar water op de planeten kan voorkomen en waar water is, is leven. Logisch toch? Enkele minuten later valt het kwartje. Buitenaards leven? Shit, dit kan wel eens de ontdekking van de eeuw zijn! Wat moeten we doen? Bij nader inzien valt het allemaal wel mee. De aanwezigheid van water is nog niet aangetoond en het is niet zeker of de planten een vast oppervlakte hebben. Of er daadwerkelijk iets 'leeft', is niet vastgesteld. Het opzienbare feit is vooral dat een 'kwaliteitskrant' zo'n bericht plaatst. Was berichtgeving over mogelijk buitenaards leven eerst voorbehouden aan tabloids, langzamerhand is de E.T.-mythe veranderd in 'gezond verstand' en ongevaarlijke gesprekstof. De Wetenschap heeft bijna alle aardse vragen beantwoord en kan mede door die opgebouwde kennis niet meer ontkennen dat buitenaards leven in theorie mogelijk 'zou kunnen zijn'. Bovendien wordt de groep mensen die er heilig van overtuigd is dat we niet alleen zijn alsmaar groter en vooral luider. In de Verenigde Staten omvat deze groep al 40 procent van de bevolking. Weliswaar een minderheid die vaak wordt uitgelachen en weggehoond, de alien-awareness lijkt voorgoed aangewakkerd. De twijfel over, de nieuwsgierigheid naar, en de angst voor mogelijk buitenaards leven en andere buitenissige, bovennormale fenomenen zijn de ingrediënten van deze ultieme fascinatie voor het onbekende. Zij vormen tevens het recept van de meest succesvolle speculative fiction tv-serie ter wereld: The X-Files.

Generatie X-Files
10 september 1993. Het Amerikaanse Fox Network zendt de pilot-aflevering uit van een wekelijkse serie getiteld The X-Files. Een drama over twee FBI agenten die samen een reeks onverklaarbare zaken onderzoeken. Een serie die zich moeilijk in een hokje laat stoppen. Het heeft iets weg van Twin Peaks, een beetje van Star Trek, en misschien nog wel het meeste van Twilight Zone, luidden de eerste voorzichtige reacties. Een vreemde mix van tv noir, sci-fi en horror. Insiders voorspelden een vroegtijdig einde, want een onduidelijk profiel verkoopt moeilijk, zowel aan kijkers als aan adverteerders. Bovendien waren de hoofdrolspelers relatief onbekend en in de serie kwamen geen snelle auto's, mannen met sterke kaaklijnen of hoogblonde, rondborstige strandwachters voor. Hoge kijkcijfers bleven inderdaad uit in het eerste seizoen. Desondanks zette Fox de serie voort. The X-Files had namelijk een cult-status verworven en kon rekenen op een trouwe schare kijkers. De twee jonge FBI-agenten bleken razend populair onder de voor adverteerders ongrijpbare doelgroep van hoogopgeleide twintigers en dertigers - Generatie X. Bij Fox rinkelde de kassa en maker Chris Carter kreeg groen licht voor een tweede seizoen. Daarin trokken de kijkcijfers aan en het programma kreeg steevast een hoge waardering. Inmiddels is The X-Files aan zijn derde seizoen bezig, won in 1994 in de VS de Golden Globe Award (de 'TV-Oscars') voor beste televisiedrama en wordt momenteel in meer dan 60 landen uitgezonden waaronder Nederland (Veronica) en België (Ka2). Het geheim achter het succes van de serie is echter nog steeds niet boven water gekomen. Daarom: wat is de X-factor van The X-Files?

Altijd al gedacht
Chris Carter had reeds de nodige training achter de rug toen hij begon met de eerste ideeën op papier te zetten voor The X-Files. Naar Amerikaanse leest is het scenario strak geschreven. Van de beproefde verhaallijn (incident - mysterie - onderzoek - tegenslag - oplossing) wordt nauwelijks afgeweken. Maar van verveling is geen sprake. Sterker nog, de episoden lijken alleen maar te groeien in kwaliteit naarmate de serie vordert. Sinds 1985 werkte Carter als scenarioschrijver bij The Walt Disney Studios. Hij schreef ondermeer de pilot voor de sit-com The Nanny. Al lang blij dat hij werd betaald om te mogen schrijven, werd zijn droom pas echt werkelijkheid bij Fox Network. Carter kreeg dankzij zijn ervaring carte blanche om een voorstel te doen voor een jaren negentig versie van de successerie Murder, She Wrote. De networkbonzen verwachtten iets spannends met een knipoog. Maar Carter gaf hen iets donkers, iets mysterieus - een eyeopener.
    The X-Files confronteert de kijker met complottheorieën, paranormale verschijnselen en tekenen van buitenaards leven die worden gepresenteerd in een realistische, hedendaagse setting. De onderwerpen spelen in op - soms paranoïde - vermoedens die onder kijkers leven. Staan overheden inderdaad in contact met buitenaardse wezens die het militaire apparaat in contact brengen met hoogwaardige technologie zoals anti-zwaartekracht? Artificiële intelligentie is toch al veel verder dan de wetenschap ons doen wil geloven? Vinden er gen-experimenten plaats waarbij aan de hand van DNA-stekjes menselijke klonen worden ontwikkeld? Het kan toch bijna niet dat alle UFO-waarnemingen gelogen zijn? Had de Amerikaanse regering niet bekend grootscheepse proeven met chemische wapens te hebben uitgevoerd op de bevolking? Wij kunnen slechts gissen en The X-Files bevestigt en voedt onze achterdocht. The X-Files is en blijft fictie, maar elke episode grijpt een echte, vreemde gebeurtenis aan als uitgangspunt en speculeert over de ware toedracht. Immers, the truth is out there...
    De aflevering 'Dod Kalm' bijvoorbeeld handelt over een Amerikaans marineschip dat in een soort Bermuda-driehoek is beland aan de Noorse kust. Het schip bevindt zich in een vacuüm waar de tijd op hol slaat. In de aflevering wordt letterlijk gerefereerd aan The Philadelphia Experiment. In 1943 zou een Amerikaanse kruiser, de USS Eldridge, een proefkonijn zijn geweest voor militaire experimenten met onzichtbaarheid. Het schip lag rustig aan wal in de marinehaven van Philidelphia, verdween, en verscheen minuten later weer in de haven van Norfolk. De omstreden verhalen over het Experiment werden nooit serieus genomen, maar de speculaties laaiden hoog op na de film The Philadelphia Experiment in 19... The X-Files grijpt zo'n mythe aan als thema en heult met een verklaring die tussen 'science facts' en 'common sense' in schommelt. Met andere woorden: aannemelijke fictie. Geknipt voor mensen met een 'ja, maar wat nou als'-tik.

Deep Silence
The X-Files druipt van de symboliek. Veel scenes spelen zich af in het donker, of beter gezegd: het duister. De twee FBI-agenten kunnen in lastige situaties nergens op terugvallen. Wat zij tijdens hun opleiding of leven hebben geleerd, wordt op de proef gesteld door wat zij meemaken. Paranormale verschijnselen houden zich nu eenmaal niet aan de wetten der natuur of logica zoals 'wij' die kennen. Het veelvuldig en zenuwachtig gebruik van de zaklantarens in scenes bevestigt deze hulpeloosheid. Zij tasten in het duister en hebben een zoeklicht nodig. Het beste voorbeeld van symboliek is echter de rolverdeling tussen de hoofdpersonen.
    FBI-agent Dana Scully (28), vers van de akademie, krijgt de opdracht zich bij de controversiële X-Files divisie te voegen. Haar nieuwe partner, de wat eigenaardige, meer ervaren agent Fox 'Spooky' Mulder (32), is op dat moment bezig aan een zaak: een geval van alien abduction. Het contrast tussen beide special agents is overduidelijk. Scully staat versteld van Mulders houding. Scully heeft een medische achtergrond en is erg skeptisch tegenover het paranormale of bovennatuurlijke. Volgens haar valt elk fenomeen op een logische en wetenschappelijk-kwantificeerbare wijze te verklaren. Mulder, een psycholoog met een fotografisch geheugen, daarentegen staat erg open voor een alternatieve uitleg. Hij is geobsedeerd met de X-dossiers en gaat volledig op in zijn werk. Zijn fascinatie gaat terug naar zijn jeugd wanneer zijn zus Samantha op mysterieuse wijze voorgoed verdwijnt. Volgens Mulder is zij ontvoerd door buitenaardse wezens. Zijn obsessie gaat zo ver dat hij niet alleen gelooft maar weet dat buitenaardse wezens bestaan. Hij staat daarin alleen op het Bureau. Mulder mag een van de beste agenten zijn in de FBI Violent Crimes Section, collega's vinden hem een weirdo. De FBI-leiding heeft Scully bij Mulder geplaatst om hem op het juiste spoor te houden.
    Gaandeweg komt Scully verscheidene malen in zware dilemma's. Haar wereldbeeld klapt ineen wanneer zij wordt geconfronteerd met fenomenen en gebeurtenissen waarop haar visie geen antwoord heeft. Als klap op de vuurpijl wordt zij zelf ontvoerd in de aflevering 'Ascension' en is een tijd vermist. (Dit was tevens een noodgreep van de schrijvers aangezien 'Scully', Gillian Anderson, zwanger was en in die tijd moest bevallen, maar dat terzijde.) Ondanks deze incidenten blijft Scully telkens op zoek naar medisch-wetenschappelijke verklaringen. De felle redetwisten tussen de twee wanneer zij een zaak proberen te doorgronden, nemen echter af. Scully begint begrip te tonen voor Mulders standpunten. Voor Mulder is het werken bij The X-Files één grote lijdensweg. Hij heeft altijd veel moeite zijn theorieën en speculaties van overtuigend bewijs te voorzien. En dat terwijl hij weet dat hij gelijk heeft. De enige die zijn verhalen kan bevestigen, is Deep Throath (vernoemd naar het Watergate-schandaal) maar die wil anoniem blijven. En dan bij overmate van ramp wordt de divisie gesloten (aan het begin van het tweede seizoen) en moet hij zijn dag vullen met administratief kantoorwerk. Maar dan komt de kentering. De divisie wordt heropend na drie maanden, Scully is terug en lijkt meer open te staan voor zijn interpretaties en zelfs zijn overste Skinner springt af en toe voor hem in de bres. De twee partners groeien enigszins naar elkaar toe: wetenschap (Scully) en intuïtie (Mulder) versmelten. De waarheid blijft jammergenoeg 'out there' maar het team boekt progressie.

X-ofielen
De tegenstelling tussen de personages Scully en Mulder is een mooi verpakte weerspiegeling van een uiterst menselijke eigenschap: de eeuwige strijd tussen het hart en het verstand. Ook wij tasten wel eens in het duister en zoeken met een zaklantaarn naar herkenningspunten. De X-Philes, zoals de fans zichzelf noemen, kunnen zich identificeren met de jonge agenten. Aan de oppervlakte is The X-Files vooral spannend door de bijna claustrofobische verhalen die ons intrigeren en angst aanjagen. Het definitieve antwoord - the truth! - wordt aan de kijker overgelaten. Daardoor wordt er niet alleen veel naar The X-Files gekeken, maar ook veel over gepraat. En dat is misschien wel de belangrijkste boodschap van The X-Files: de geest is als een parachute - hij werkt alleen wanneer hij open gaat.

Erwin van der Zande

[gepubliceerd in Wave 17, maart-april 96]