Ik sta voor de etalage en kijk naar de bonte verzameling van action figures, toys en andere parafernalia. Mijn oog valt op de C-3PO bewaarbox en de opeengestapelde plastic doosjes waarin personages uit Star Wars trots staan opgesteld. Binnen in de comicshop loop ik gelijk door naar achteren. Voor het rek waar van vloer tot plafond tientallen Star Wars action figures in hun verpakking onder en naast elkaar hangen, kies ik een van de poppetjes die pas zijn binnengekomen. Ik loop terug naar de kassa, leg de AT-ST driver op de toonbank en reken 29,90 af. Als ik buiten loop, denk ik terug aan mijn jeugdvriendje Maurice. Maurice had tientallen poppetjes en voertuigen van Star Wars waar wij op regenachtige dagen wel eens mee speelden. Ik had zulk relatief duur speelgoed niet. Nu wel.
Wanneer je dit leest, is Star Wars: A New Hope opnieuw de film met de grootste omzet aller tijden. Want in de eerste weken van zijn re-release in de Verenigde Staten passeerde dit eerste deel uit George Lucas' klassieke science-fiction trilogie de 399,8 miljoen dollar die Spielbergs ET sinds 1982 opbracht. En dan te bedenken dat de re-mastered film op het moment van dit schrijven in Europa nog in premičre moet gaan. Wat ooit begon als een medium-budget movie is na twintig jaar uitgegroeid tot een fenomeen dat zijn weerga in de moderne populaire cultuur en de entertainment-industrie niet kent. Niet alleen omdat de drie films wereldwijd honderdduizenden fans kennen, maar ook omdat Star Wars de wereld van de filmmerchandise als eerste ontdekte.
In 1980 bracht de Amerikaanse speelgoedfabrikant Kenner een reeks action figures van Star Wars uit. Poppetjes naar model van de personages uit de film, verpakt in plastic op een bedrukte kartonnen kaart met op de achterkant wat achtergrondinformatie. De poppetjes sloegen aan. In vijf jaar tijd zou Kenner niet minder dan 250 miljoen Luke Skywalkers, Han Solo's, Obi-Wan Kenobi's, Darth Vaders, R2-D2's, C-3PO's, Boba Fetts, Yoda's en 85 andere figuren uit de drie films maken. De voertuigen zoals de X-Wing, de Millenium Falcon en de AT-AT niet meegerekend. Een succes dat niet beperkt bleef tot speelgoed en tot Kenner. Ook Star Wars comics, posters, t-shirts, mokken, bouwdozen, trading cards, boeken, pins, beddegoed, danglers, stropdassen, zeep, shampoo, en ga zo maar door, vonden en vinden nog steeds gretige aftrek bij de fans. Merchandise overigens die met betrekking tot het gebruik van de naam en van afbeeldingen moet voldoen aan strikte door George Lucas opgestelde richtlijnen. Want Lucas is zuinig op zijn creatie. En gelijk heeft-ie. Star Wars is goud waard. Zo betaalde Pepsico, de moedermaatschappij van onder andere Pepsi Cola maar ook van bijvoorbeeld chipsfabrikant Smiths, vorig jaar 2 miljard dollar aan LucasFilm en filmdistributeur 20th Century Fox om tijdens de re-release van de bestaande trilogie in 1997 en de drie prequels (waarvan de eerste film in 1999 uitkomt) de naam Star Wars voor marketingdoeleinden te gebruiken. Dat is meer dan wat tot nu toe Star Wars, The Empire Strikes Back en Return of the Jedi bij elkaar genomen in de bioscopen hebben opgebracht.
Oh, joy!
Maar dat zal de fan allemaal worst wezen. Hij is al lang blij dat de films weer in de bioscoop te zien zijn, digitaal opgepoetst en voorzien van extra scenes. Hij gaat uit zijn dak van de nieuwe reeksen action figures en voertuigen waar Kenner eind 1995 weer mee van start is gegaan. Hij kan zijn lol op met wat in totaal 300 poppetjes (in 1997 zo'n 70) en circa 75 voertuigen zullen worden. En voordat je het weet, is het al weer 1999.
'Ik ben zelf van die generatie die toen naar die films ging en geen poppetjes kreeg van zijn pappie. Nu ben ik zo gefrustreerd dat ik ze allemaal wil hebben, uit de verpakking ruk en in de etalage zet.' Otwyn Kröner (28) runt Vandal Com-X, een gespecialiseerde comicstore waar naast veel comics ook ladingen trading cards, action figures en andere goodies worden verkocht. Sinds anderhalf jaar heeft hij de nieuwe Kenner action figures en voertuigen van Star Wars in zijn winkel. 'Het leeft weer op. Mensen van 8 tot 35 jaar kopen die poppetjes. Hoe dat komt? Als je eenmaal die tik heb, dan blijf je die je hele leven wel houden. En ook omdat het hele mooie poppetjes zijn die ze nu maken.'
Peter van der Meeren (26), in het dagelijkse leven verzekeringadviseur, heeft die tik. 'De basis daarvan ligt in het verhaal van Star Wars. Het is een heel gaaf en universeel verhaal. Het kent veel klassieke elementen: de strijd tussen goed en kwaad, prinsessen, vrijbuiters, de magie van the force... het is eigenlijk een sprookje voor volwassenen.' Het Star Wars verhaal - dat zich afspeelt in een ver, vaag verleden in plaats van in de toekomst - is opgezet volgens de principes van een klassiek drama met drie acten. In A New Hope wordt iedereen voorgesteld, in The Empire Strikes Back komen de helden uit het verhaal in zware problemen, en in Return of the Jedi komt alles weer goed. 'Het belangrijkste element is dat Star Wars een used universe is. Science fiction is meestal superstrak, flitsend, schoon. In Star Wars zijn de voertuigen gedeukt, de mensen vuil. Dat is een groot verschil met andere science-fiction. Dat is ook waarom Star Trek mij niet aanspreekt. Star Trek, vooral The Next Generation serie, is allemaal wat softer en cleaner. De tegenstelling tussen goed en kwaad is minder duidelijk. Het loopt altijd goed af. Star Trek is meer een soap in de ruimte dan een verhaal. De twee zijn eigenlijk niet te vergelijken.' Thuis heeft Van der Meeren in de woonkamer een deel van zijn collectie action figures en voertuigen - oud én nieuw - op een aantal planken aan de muur uitgestald. Op de bovenste plank steelt een AT-AT uit de oude Kenner-reeksen de show. Op de andere planken staan de poppetjes zo opgesteld dat de figuren die in het Star Wars verhaal op dezelfde planeet voorkomen bij elkaar staan: Luke Skywalkers thuisplaneet Tatooine (uit de eerste film), de sneeuwplaneet Hoth (de tweede) en de bosplaneet Andor (de derde). De rest van zijn verzameling, waaronder boeken, fanzines, comics, computergames en soundtracks is her en der in het huis opgeborgen. 'Soms kruipt-ie 's avonds in bed met een doos Star Wars spullen. Dat gaat die dan allemaal weer op zijn gemak bekijken en lezen,' vertelt zijn vriendin Jessica van Tongeren (25). 'Als hij dan 's ochtends wakker wordt, heeft hij weer eens gedroomd van nieuwe poppetjes.'
Van der Meeren was 8 jaar toen het allemaal voor hem begon bij het zien van de eerste film. Van zijn zakgeld kocht hij action figures die destijds rond de zes gulden per stuk kostte. De meeste herinneringen heeft hij uit de periode van de derde film, zo rond 1983. De poppetjes kostten dan inmiddels al bijna tien gulden. Zijn krantenwijk leverde hem echter wat extra geld op. Hij richtte in die tijd met vrienden uit de buurt een eigen Star Wars club op en maakte een Star Wars Krant. Op pagina drie begon elk nummer met een opsomming 'Wie heeft welke poppetjes?' Van der Meeren had veel, maar was altijd tweede. 'Ik heb die jongen onlangs nog een brief geschreven. Of ie misschien niet van zijn verzameling af wilde. Ik heb er niks meer van gehoord. Jammer, want hij had hele bijzondere dingen.'
The Big Dip
Twee, drie jaar na de laatste film, Return of the Jedi (1983), nam de belangstelling voor Star Wars bij de meeste fans af. Ook bij Van der Meeren. 'Het publiek werd ouder, ging brommers rijden en zo. Bovendien kwamen er geen nieuwe films. Zelf had ik die dip ook. Ik bleef het wel zijdelings volgen maar mijn interesse verschoof naar andere dingen. Mijn verzameling heeft in die periode bij mijn ouders op zolder gestaan.' Die baisse duurde ruim vijf jaar. Daarna kwam het echte verzamelen op gang. 'In Amerika begon dat al in 1980. Maar in Nederland is dat pas sinds een jaar of vijf.' Jef Bas (26) spreekt uit ervaring. Zijn tv- en filmspeelgoedwinkel A Space Oddity is tot de nok toe gevuld met Star Wars parafernalia, waaronder vele oude action figures en voertuigen. Zelf is hij eigenlijk een laatbloeier die de films in omgekeerde volgorde heeft gezien. 'Ik zat vroeger meer in de robots. Mijn eerste Star Wars item was een R2-D2 met afstandsbediening. Maar die kocht ik omdat ik het een mooie robot vond. Sinds een jaar of zeven ben ik helemaal omgeslagen. Ik verkocht mijn robots en zette alles om in Star Wars spullen. Waarom die switch? Star Wars is gigantisch leuk. Vroeger kon ik het zelf niet kopen. Dat heeft er ook mee te maken. Het was vrij duur speelgoed. Een AT-AT bijvoorbeeld kostte in die tijd driehonderd gulden. Maar ik ben nu ook 26. Je hebt geld, een baan, je werkt. Je kunt het je veroorloven. En je wilt het gewoon hebben.' Meer dan vijftig procent van zijn omzet haalt hij nu uit Star Wars spullen.
Wat bij anderen de re-mastered koopvideos uit 1995 de Star Wars manie weer deden opleven, waren voor Van der Meeren de boeken van Timothy Zahn. Zahns Eire to the Empire, goedgekeurd door Lucas, speelt zich af na Return of the Jedi, hoofdstuk VI uit het Star Wars verhaal. Eire to the Empire mag overigens niet verward worden met Lucas' derde trilogie. Voor alle duidelijkheid: de bestaande films die nu opnieuw in de bioscoop verschijnen zijn hoofdstuk IV, V en VI uit een groter verhaal. De prequels die respectievelijk in 1999, 2001 en 2003 uitkomen, zijn hoofdstuk I, II en III, en zullen veel vragen over de voorgeschiedenis beantwoorden. En dan bestaan er nog hoofdstuk VI tot en met IX maar veel is daar niet van bekend. Zelfs niet of Lucas daar al scripts voor heeft geschreven. Er zijn echter mensen die geloven dat Lucas de scripts voor alle drie de trilogieën al jaren lang ergens in een kluis heeft liggen.
'Eire to the Empire was zo'n goed verhaal. De rebellen moesten weer echt strijd leveren. Het verhaal was ook nog eens ontzettend goed geschreven. Die boeken wakkerde mijn interesse weer aan. Ik begon ook weer met het lezen van comics en ik kocht fanzines. Daarin las ik over de aankondiging van The Special Edition en dat er weer nieuwe poppetjes gingen komen. Ja, toen was het hek weer van de dam. Dan ga je ervoor.' Per maand geeft Van der Meeren ongeveer 200 gulden uit aan Star Wars. 'Ik vervang nu veel. De oude poppetjes gaan na vervanging terug in de Darth Vader bewaarbox. Het grote verschil met toen is dat je meer geld hebt. Je kunt meer kopen. Dat maakte het verzamelen makkelijker en een stuk leuker. Maar dat zal wel voor meer mensen gelden. Dat hebben de mensen bij Lucasfilm, LucasArts en Kenner heus wel door. De fans van toen zijn nu kapitaalkrachtiger.'
Freaks
Spelen met de action figures en voertuigen doet Van der Meeren natuurlijk niet meer. 'Nee, ik zet ze nu op die planken wel eens anders neer. Maar dat ik ermee op de grond ga zitten spelen, nee. Dat deed ik vroeger. Dan speelden er hele verhalen in je hoofd af.' Zijn vriendin Jessica die naast hem op de bank zit, mag af en toe graag de draak steken met zijn Star Wars tik. 'Hij staat toch wel vaak voor die planken, hoor. Zet-ie ze weer anders neer en zo.' 'Ja, maar dat is geen spelen,' merkt Van der Meeren op, 'dat is meer... koesteren.'
Wat koesteren is voor de een, is investeren voor de ander. Vrij veel verzamelaars laten de action figures namelijk in de verpakking - 'op kaart' in verzamelaarsjargon. Of kopen elk poppetje dubbel: een om uit te pakken en een om te bewaren. Dit bewaren is gebaseerd op het feit dat oude, onuitgepakte action figures waarvan ook de verpakking nog in goede staat verkeert, het meeste geld waard zijn. Volgens Jef Bas van Space Oddity slaat dat nergens op. 'Vroeger werd er vooral mee gespeeld en dus uitgepakt. Nu niet. Nu laten relatief veel mensen de poppetjes in de verpakking. Bovendien zijn er ontzettend veel van gemaakt. Dus wat dadelijk misschien zeldzaam wordt zijn de losse figuren,' zegt Bas lachend. Bertil van Vuuren (17), een beginnende maar fanatieke Star Wars verzamelaar, die bij Bas net een oude Y-Wing in doos heeft gekocht voor 275 gulden, kan er niet om lachen: 'Mensen die alles in de verpakking laten, zijn op geld uit. Dat zijn geen echte verzamelaars.' Otwyn Kröner van Vandal Com-X bekijkt het op zijn beurt als ondernemer: 'Thuis heb ik poppetjes in de verpakking. Die gaan over twee jaar weer de shop in. Want tegen die tijd zal niemand zijn poppetjes in de verpakking al weg doen. Er zijn nu al poppetjes die opraken en zeer hot zijn.'
Voor Hasbro, de moedermaatschapij van action figure fabrikant Kenner die hier twee ŕ drie miljoen omzet per jaar draait met Star Wars, moet de boom in Nederland nog komen. 'Star Wars kent vreselijk veel aanhangers in de Verenigde Staten. Echte freaks. Dat is hier veel minder. Wij kijken niet tien keer naar dezelfde film. En de relatief kleine groep freaks in Nederland, daar kun je geen verkoop op baseren.' Ruud Jansen, marketing manager bij Hasbro Benelux is al anderhalf jaar bezig met de voorbereidingen om tijdens de Nederlandse re-release van de Star Wars films een offensief te lanceren. 'Voor ons moet dadelijk de grote omzet komen van de kids die de film voor het eerst zullen zien.' Dezelfde doelgroep waar Smiths zich op richt met de Star Wars movieshots. 'Daar vergissen ze zich enorm in,' meent Bas van Space Oddity. 'De mensen die nu de nieuwe spullen kopen zijn eigenlijk de kids van toen. Kids die hun oude spullen hadden weggedaan. Spullen die nu onbetaalbaar zijn. Poppetjes van 150 gulden. Het nieuwe spul ligt gewoon in de winkel en is goed bij te houden. De meerderheid die nu Star Wars koopt zijn twintigers. Daar verkijkt Hasbro zich op.'
Zodra de Star Wars films in Nederland in de bioscopen draaien, zal het plaatsen van action figures en andere merchandise in de 'gewone' speelgoedwinkels zoals Blokker, Bart Smit, Toys 'r' Us, Intertoys en de Speelboom waarschijnlijk flink wordt opgeschroefd. En zo alsnog een nieuwe generatie aanboren. Want dat is de kracht van Star Wars. Een tijdloze film die nooit verveelt, waar jong en oud naar kan blijven kijken. Leeftijd speelt immers geen rol in 'a galaxy far, far away.'
Erwin van der Zande
[gepubliceerd in Wave 26, april 97]