door Erwin van der Zande
30:09:97
Computers zijn alomtegenwoordig. Thuis, op het werk, in het onderwijs, ja zelfs op het witte doek. Meestal als decorstuk maar soms als rekwisiet. Hollywood kent een lange geschiedenis in computer movies. Slechts een handvol speelfilms wisten de tijdsgeest treffend te verbeelden. Bij Shift een filmladder met klassiekers.
De geschiedenis begint in de jaren vijftig. Computers bestonden nauwelijks. Tenminste, geen computers die bruikbaar waren voor Hollywood. De ENIAC bijvoorbeeld was veel te groot om een rol te laten spelen in een film. Maar het feit dat er apparaten waren die het menselijke denkproces konden nabootsen, gaf aanleiding voor een mythe: de computer als orakel, als magische machine. Hollywood had alleen een vorm nodig, liefst menselijk, waarin die mythe kon worden verwerkt tot een fotogeniek personage. Hollywood greep terug op de robot, de mechanische mens die in de jaren twintig tot leven kwam in het werk van Karel Capek en werd vereeuwigd in Fritz Lang's Metropolis (1926). De film bij uitstek die de computer voorstelde als robot is Forbidden Planet (1956) met onder andere Leslie 'Police Squad' Nielsen. Een van de hoofdrollen in deze klassieker is voor Robby the Robot. Een robot die niet alleen veel weet maar ook veel kan, zoals een jurk op maat maken en flessen whisky kopiëren. De film sloeg aan en vele aftreksels zouden volgen.
In de jaren zestig gaat het fout. Computers zijn niet langer de 'magical helper' - omnipotentie slaat om in arrogantie en zelfs dominantie. Ze gaan zich met het dagelijkse leven bemoeien. In Jean-Luc Godard's Alphaville (1965), de enige Europese 'computerfilm' van betekenis, speelt supercomputer Alpha 60 een techno-fascistische dictator. Alpha 60 regeert over Alphaville, een futuristische versie van Parijs, waarvan de inwoners slaven zijn geworden van de algoritmische logica. Eenzelfde angstbeeld duikt op in 2001: A Space Odyssey (1968) van Stanley Kubrick. Hier probeert HAL 9000, een paranoïde supercomputer, de bemanning van een ruimtevlucht uit de weg te ruimen. "I cannot allow you to endanger the mission, Dave." Het was een tijd waarin mensen hun baan verloren aan mainframes. Technologie en computers hadden geen plek in de utopie van de hippies. "Computers are totally square, man." Dit beeld zou tot in de jaren zeventig in stand blijven.
Totdat de Apple II en de Sinclair ZX80 op de markt verschenen: de eerste personal computers. Deze computers waren betaalbaar en vonden gretige aftrek onder (de ouders van) jongeren. Met als gevolg de geboorte van het stereotype van de 'wizkid'. Exemplarisch voor de overgang van mainframes naar pc's is WarGames (1983). Hierin speelt Matthew Broderick een teenage hacker die thuis met zijn computertje inbreekt op de Amerikaanse defensiecomputer WOPR aka Joshua en bijna de Derde Wereldoorlog veroorzaakt. De computer is een persoonlijke instrument geworden van de eenling. Of van een duo, zoals in Weird Sciene (1985).
In de jaren negentig zet deze trend door. Het gebruik van computers in de film wordt echter realistischer en de persoonlijkheid van de computer verschuift naar de gebruiker. De computer dient louter als instrument van de hoofdrolspeler. In Disclosure (1994) gaat men zelfs zo ver dat Silicon Graphics computers worden gebruikt om aan te geven in welke sociale positie de personages verkeren. De computer maakt de man, bij wijze van spreken. De computer is daarnaast een instrument voor het plot. Via e-mail ontvangt Michael Douglas in Disclosure anonieme tips. Deze tips maken een wezenlijk onderdeel uit van het verhaal en fungeren bovendien als thriller-element. Dat was al eerder te zien in Jumpin Jack Flash (1986) met dit verschil dat de grafische desktop nog niet was doorgedrongen in Hollywood, waardoor Whoopi Goldberg haar chat-sessies hardop voorlas van het scherm. Dos is nu eenmaal niet zo fotogeniek.
Disclosure luidde de laatste fase in, die van de genetwerkte computer. Geheel synchroon met de werkelijkheid, want rond 1994 barst in de Westerse wereld de internet koorts uit. Hollywood was er als de kippen bij met The Net (1995) en Hackers (1995). Geen meesterwerken maar wel significante films. Met name The Net die het wantrouwen van veel mensen jegens internet verbeeldde: ingewikkeld en levensgevaarlijk. Inmiddels zijn we twee jaar verder en de CDA is verworpen. Hollywood is twee jaar stil geweest (op dat ene e-mailtje na in Mission:Impossible). Een nieuw hoofdstuk is wellicht de computercultuur: Silicon Valley, Microsoft en Jolt. Ik zet mijn geld alvast op de verfilming van Douglas Coupland's Microserfs. 